JAK UCZĄ SIĘ OSOBY W WIEKU SENIORALNYM?

Uczymy się przez całe życie. Mózg człowieka nawet w późnym wieku może przyjmować nowe informacje. Trzeba tylko regularnie go ćwiczyć. Studenci Karkonoskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku robią to już od 5 lat. Dlatego z dumą mogę powiedzieć, że po dwóch latach pracy z Państwem widzę w Waszych oczach, że jesteście "coraz młodsi".

Przechodząc do treści mojego wystąpienia, pragnęnę zauważyć, że dorośli (co oczywiste) uczą się inaczej niż dzieci.

Zdolność uczenia się jest podstawowym mechanizmem indywidualnego rozwoju człowieka i kształtowania jego reakcji oraz zachowań. Zdolność tę człowiek, jak wskazałem powyżej, zachowuje praktycznie przez całe życie. Jednak w kolejnych etapach życia proces uczenia się odbywa się inaczej i wymaga odmiennych form przekazu.

Zanim przejdę do teoretycznych rozważań chciałbym zacytować kilka myśli, które przygotowałem na naszą konferencję, i jak mi się wydaje, w jakiś sposób rozwinę w dalszej części mojego wystąpienia:

• Wiem, że nie mogę nauczyć nikogo niczego. Mogę jedynie zapewnić warunki, w których można się nauczyć.
  - Carl Rogers
• Jeśli chcesz nauczyć się czegoś, spróbuj wyjaśnić to komuś innemu. Nikt nie nauczy się tyle ile nauczyciel.
  - Anon
• Lekcje nie są dawane, one są pobierane.
  - Cesare Parese
• Osobiście jestem zawsze gotowy się uczyć, choć nie zawsze lubię być nauczanym.
  - Sir Winston Churchill
• Podstawowym problemem nas wszystkich mężczyzn i kobiet nie jest to, jak się uczyć, ale jak się uwolnić od tego, czego się nauczyliśmy.
  - Gloria Steinem
• Edukacja jest rzeczą godną podziwu, ale dobrze jest czasem pamiętać, że to, co jest warte poznania, nie może być nauczone.
  - Oskar Wilde
• Słyszę i zapominam
  Widzę i pamiętam
  Robię i rozumiem
  - Konfucjusz

W początkowym okresie życia człowieka proces uczenia się ma charakter nieświadomy, przebiega na zasadzie bodziec - reakcja. Reakcjami i zachowaniami człowieka rządzą wtedy, przede wszystkim, wrodzone mechanizmy i odruchy fizjologiczne.

W okresie dojrzewania potencjalna zdolność uczenia się jest aktywnie wykorzystywana i prowadzi do wytworzenia się nawyków. Są to wyuczone, w kontaktach społecznych i w trakcie edukacji szkolnej, standardy zachowań i sposobów postępowania. Proces uczenia się w tym czasie jest bardziej świadomy, polega przede wszystkim na naśladownictwie, zapamiętywaniu, nabywaniu wprawy, powtarzaniu.

W okresie dorosłości wyuczone zachowania mają tendencję do utrwalania się. Są trudne do zmiany, czasami w podobnym stopniu jak zachowania wrodzone, fizjologiczne. W miarę starzenia się stają się one "drugą naturą człowieka" i znacznie ograniczają wrodzoną zdolność aktywnego uczenia się, prowadzącego zmiany zachowań. Może dlatego, że zaczynamy mieć kłopot z pamięcią. Jak to się dzieje?

Neurony centralnego układu nerwowego nie namnażają się i nie regenerują. Z wiekiem ich liczba maleje, w tkance mózgowej zachodzą zmiany powodujące, że siła połączeń między neuronami (śladów pamięci) słabnie. Te ubytki potrafią zrekompensować zdrowe neurony (takie w starym, ale zdrowym mózgu są zawsze), ale trzeba je pobudzać, stale ćwicząc pamięć.

Największą niespodzianką dla neurobiologów było niedawne odkrycie, że w starzejącym się mózgu powstają nowe komórki nerwowe. W 1998r. naukowcy ogłosili, że w trakcie badania mózgów pięciu zmarłych osób stwierdzili istnienie tzw. komórek prekursorowych, z których tworzyło się od kilkuset do tysiąca nowych komórek dziennie. Odkrycie to wywołało wielkie poruszenie w środowisku neurobiologów. Od dziesięcioleci pogląd, że po okresie niemowlęcym w mózgu nie tworzą się żadne nowe neurony, uważano za niezbity, a tych, którzy próbowali wyrażać odmienne opinie (i mieli na to jakieś dowody), wręcz wyśmiewano. Naukowcy na razie nie wiedzą, jakie skutki może mieć stały dopływ neuronów. Niewykluczone, że nowe komórki zastępują te, które zginęły wskutek działania hormonów stresowych lub wolnych rodników.

Odkrycie, że neurony tworzą się przez całe życie, dowodzi słuszności opinii dr Jeffrey Cummings z Uniwersytetu Kalifornii w Los Angeles: -U zdrowego osobnika pogarszanie się stanu mózgu jest minimalne. Wiele poważnych dolegliwości albo tylko powszednich niedomagań, jakie dotąd uważano za nieodłącznie związane ze starzeniem się, w rzeczywistości jest objawem chorób. W przypadku mózgu jest to prawda niezaprzeczalna.

Podczas normalnego procesu starzenia się - mówi Cummings - mózg zachowuje zaskakującą sprawność. Ponieważ to najważniejszy narząd, zapewniający przetrwanie, jest on chroniony przed spadkiem formy lepiej niż reszta cała. Oczywiście, jeśli zachowamy niemal tak bystry umysł jak w młodości, prawdopodobnie łatwiej ten spadek formy zauważymy.

To nie prawda, że starości intelektualnej nie da się uniknąć. Spadek sprawności umysłowej można zmniejszyć, zmieniając sposób życia.

Co pogarsza nasze zdolności poznawcze?

• Uszkodzenie genu apoE4 - zwiększa niebezpieczeństwo choroby Alzheimera,
• wysokie ciśnienie krwi, cukrzyca i choroby serca - mogą ograniczać dopływ krwi do mózgu,
• ołów - to znana neurotoksyna; przebywanie w środowisku skażonym tym pierwiastkiem bardzo niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego,
• palenie tytoniu, przyjmowanie narkotyków, nadużywanie alkoholu,
• niski poziom wykształcenia,
• brak aktywności fizycznej,
• brak kontaktów społecznych,
• wysoki poziom stresu.

Jak dać sobie szansę?

Przypomnę to, o czym wielokrotnie mówiłem na zajęciach:

• ćwicz umysł, pracuj, czytaj, rozwiązuj krzyżówki, angażuj się w różne rodzaje aktywności intelektualnej,
• dbaj o sprawność fizyczną,
• prowadź aktywne życie społeczne,
• naucz się panować nad stresem - ćwicz jogę, medytuj,
• nie pal, pij alkohol tylko w umiarkowanej ilości,
• lecz się, jeśli masz depresję, cukrzycę, wysoki poziom cholesterolu lub cierpisz z powodu nadciśnienia,
• w razie potrzeby korzystaj z aparatu słuchowego czy okularów - jeśli nie słyszysz czy nie widzisz, co się dzieje na świecie, trudno będzie ci zachować sprawność intelektualną.

Trenujmy również swój umysł, a więc kolejne w tym miejscu, rady dla każdego z osobna i dla nas wszystkich:

• postaraj się stale uczyć czegoś nowego. Czytaj nowe książki, także spoza obszaru Twoich stałych zainteresowań,
• łam rutynę, np. idź na zajęcia KUTW inną drogą, niż ta, którą do tej pory chodziłeś. Spotykaj się z nowymi ludźmi,
• dla odmiany - słuchaj. Dyskutuj z ludźmi o nowych sprawach,
• wykonuj najlepiej jak potrafisz określone zadania,
• zbieraj informacje z zakresu interesującego cię zagadnienia,
• stale poszerzaj swoje wiadomości w wybranej dziedzinie; uczenie się to świetny sposób, by przemyśleć daną kwestię,
• gimnastykuj się; regularne ćwiczenia fizyczne dobrze wpływają na kondycję umysłową.

Na koniec, niejako w podsumowaniu, przy pomocy tez, odpowiem na pytanie: Jak uczą się osoby, jak mówi się na tej sali, w "złotym wieku"? Bardzo krótki czas przewidziany na ten referat pozwala mi jedynie naszkicować punktowo najważniejsze zagadnienia.

Jeśli pracujemy z "uczniem dorosłym", to kluczową sprawą jest zrozumienie istoty procesu jego uczenia się i zasad, których przestrzeganie warunkuje efektywność. Przedstawię je teraz:

Podstawowa prawda o uczeniu dorosłych

Większość ludzi pytana o wykształcenie wymienia ukończone szkoły, wyższe uczelnie. Niewielu wymieni doświadczenie uzyskane w związku z wykonywaną pracą jako źródło wiedzy, a to właśnie uczy bardziej niż formalne wykształcenie, czy szkolenie. Właśnie doświadczenie i długotrwała praktyka pozwalają zrozumieć, że głównym zadaniem jest rozwijanie potencjalnych możliwości słuchaczy.

Prowadzenie zajęć z dorosłymi studentami wymaga zrozumienia, iż:

• dorośli nie są jak puste naczynia przygotowane do napełniania przez wykładowców,
• podczas uczenia się nie jest możliwe uzyskanie wszystkich odpowiedzi; oznacza to, że wykładowcy nie powinni starać się wykazywać, że wiedzą wszystko w danej kwestii,
• uczenie nie jest procesem pasywnym; chodzi tu o to, że nie jest możliwe nauczenie kogoś czegokolwiek bez zaangażowania się wszystkich partnerów procesu kształcenia.

Dorośli najlepiej się uczą, gdy:

• rozumieją znaczenie i wartość tego, czego się uczą,
• mają wpływ na przebieg zajęć,
• są dobrowolnie zaangażowani w proces dydaktyczny,
• traktowani są z szacunkiem a ich doświadczenia są uznawane przez prowadzącego zajęcia za istotne i cenne,
• mogą "wyrażać siebie" bez obawy o cenzurę,
• mogą popełniać błędy nie będąc "osądzonymi" czy "karanymi"
• są aktywnie zaangażowani w proces uczenia się.

Czynniki blokujące uczenie się dorosłych

Świadomość istnienia barier ułatwi prowadzącemu odpowiednie przygotowanie do zajęć i ukierunkuje sposób zachowania w trakcie ich realizacji. Blokadą mogą być: duma, brak pewności, wyobrażenia o sobie, brak zainteresowania, brak motywacji, wcześniejsze doświadczenia na polu edukacji.

Kończąc pragnę podzielić się osobistą refleksją po dwóch latach prowadzenia zajęć na KUTW. Prawdziwą przyjemnością jest praca z Państwem, bo chcecie się uczyć. To ważne. Nie wiem jednak, czy wiecie, jak wiele uczę się od Was?